डा.एकेवर्मा।पांचराज्योंकेविधानसभाचुनावोंमेंभाजपानेउत्तरप्रदेश,उत्तराखंड,गोवाऔरमणिपुरमेंसफलतापाईजबकिपंजाबमें'आप'नेप्रचंडबहुमतपाकरसबकोचौंकाया।पंजाबमेंकांग्र्रेसकोअपनीअंतर्कलहकापरिणामभोगनापड़ा।भाजपाऔरअकालीदलकेसाथनआनेसेउनकाभीसफायाहोगया,लेकिनसबसेचौंकानेवालापरिणामउत्तरप्रदेशमेंरहा।राजनीतिकरूपसेसबसेमहत्वपूर्णप्रदेशमेंयोगीआदित्यनाथनेप्रचंडबहुमतसेदोबारासत्ताप्राप्तकरइतिहासरचा।विगत25वर्षोंमेंवहऐसेपहलेमुख्यमंत्रीबने,जिसनेलगातारदूसरीबारउत्तरप्रदेशकीसत्ताहासिलकीहै।तमामकयासोंकेबावजूदअखिलेशयादवसत्तासेवंचितरहगए।400सीटेंप्राप्तकरनेकाउनकादावाहवा-हवाईसिद्धहुआ।सपाको2017केमुकाबलेकहींअधिकसीटेंऔरलगभगसातप्रतिशतज्यादावोटमिलनेकीसंभावनाहै।
उत्तरप्रदेशकेजनादेशसेस्पष्टहैकिहमपरंपरागतचश्मेसेराजनीतिकाविश्लेषणनहींकरसकते।तीनमूलप्रवृत्तियोंनेपूरापरिदृश्यबदलदिया।प्रदेशजातिसेवर्गऔरअस्मितासेआकांक्षाकेसाथहीसमावेशीराजनीतिकीओरचलपड़ाहै।मतदाताजाति,मजहबकेदायरेकोतोड़अपनीआकांक्षाएंपूरीकरनेकोकृतसंकल्पहै।जबबदलतेपरिवेशनेपारिवारिकएवंसामाजिकनिष्ठाएंतकतोड़दीहैं,तोराजनीतिकनिष्ठाएंस्थायीकैसेरहसकतीहैं?लोगोंकीराजनीतिकनिष्ठाएंतेजीसेबदलरहींहैं।यदिऐसानहोतातोयोगीसरकारकोइतनेवोटकहांसेमिलते?भाजपानेनकेवलअपना2017काजनाधारसुरक्षितरखा,वरनउसमेंवृद्धिभीकी।'सबकासाथ,सबकाविकास,सबकाविश्वास'केवलजुमलानहीं,एकवास्तविकताहै,जोजनादेशमेंव्यक्तहुआ।प्रश्नयहहैकिभाजपानेइसेहकीकतमेंबदलाकैसे?इसमेंमुख्यमंत्रीयोगीकीअहमभूमिकाहै,जिन्होंनेसुरक्षाऔरलोककल्याणजैसेशासनकेमूलउद्देश्योंकोप्रदेशमेंसामाजिकविकासकाआधारबनाया।उन्होंनेदृढ़तासेअपनेराजनीतिक-प्रशासनिकदायित्वोंकोपूराकिया।कोविडमहामारीमेंस्वयंग्रस्तहोनेकेबावजूदतत्परतासेउसकेप्रबंधनमेंडटेरहेऔरशहर-शहरजाकरउपचारप्रबंधनदेखा,जबकिविपक्षीदलोंनेऐसीकोईपहलनहींकी।महामारीकेदौरानप्रवासीमजदूरोंकीगंभीरसमस्याकाजिसढंगसेयोगीनेनिदानकिया,उसनेभीउन्हेंलोकप्रियबनाया।विगतदोवर्षोंसेप्रत्येकगरीबपरिवारकोदोबारमुफ्तराशनदेकरउन्होंनेगरीबोंकाआशीर्वादबटोरा।अपनीदृढ़राजनीतिकइच्छाकेचलतेउन्होंनेमुस्लिमोंकातुष्टीकरणकिएबिनाउनकेसाथसभीयोजनाओंमेंसमानताकाव्यवहारकिया।पूर्ववर्तीसरकारेंमुस्लिमोंकोभाजपाकाभयदिखाकरऔरउनमें'पीडि़त'होनेकाभावभरकरउन्हेंमुख्यधारासेकाटनेकेसाथवोटबैंककेरूपमेंइस्तेमालकरतीरहीं।
विगतपांचवर्षोंमेंयूपीमेंनतोदंगेहुएऔरनकिसीमुस्लिमकोयहसमझआयाकियोगीकावहकौनसाकामहै,जिससेभेदभावकीबूआतीहो।इसीलिए2017मेंनौप्रतिशतकेमुकाबलेइसबारकरीब18प्रतिशतमुस्लिमोंनेभाजपाकोवोटदिया।योगीकीविजयमेंपसमांदामुस्लिमोंऔरमुस्लिममहिलाओंकाभीयोगदानहै।पश्चिमीयूपीमेंजाट-मुस्लिमगठजोड़विमर्शप्रचारितकरकहागयाकिसपा-रालोदगठबंधनसेइनकेबीचदूरियांघटजाएंगी।यहकुछवैसाहीप्रयोगथा,जो2019मेंदलित-पिछड़ोंकोमिलानेकेलिएअखिलेशनेमायावतीकेसाथकियाथा।इसबारपश्चिमीयूपीमेंभाजपाको2017के34.5प्रतिशतकेमुकाबले71प्रतिशतअर्थात36प्रतिशतअधिकजाटवोटमिले।चूंकि2019मेंभाजपाको91प्रतिशतजाटवोटमिलेथे,इसलिएउसकीतुलनामें20प्रतिशतकीकमीजरूरआई।
सपागठबंधनकावोटप्रतिशत2012के29प्रतिशतसेबढ़करलगभग35प्रतिशततकपहुंचनेकाअनुमानहै।यहबढ़ोतरी80प्रतिशतमुस्लिमऔर20प्रतिशतजाटवसमर्थनसेमिली।अखिलेशकायहअनुमानसहीथाकिउन्हेंकरीब35प्रतिशतवोटमिलरहेहैं,लेकिनसाराखेलबसपानेबिगाड़दिया,जिसका40प्रतिशतजाटववोटभाजपाकोचलागया।यहअखिलेशकातीसराअसफलप्रयोगथा।इससेपहले2017मेंउन्होंनेकांग्रेस,2019मेंबसपाऔरइसबारकईछोटे-छोटेदलोंसेगठबंधनकियाथा।हालांकिवहयहभूलगएकिजितनेज्यादाप्रत्याशीगठबंधनकेहोंगे,उतनीसीटोंमेंवेनकेवलउन्हेंकमजोरकरेंगे,वरनगठबंधनप्रत्याशियोंकोसपाकावोटहस्तांतरितनकरापानेकेकारणउन्हेंनुकसानभीपहुंचाएंगे।हारकाठीकरा'ईवीएम'परफोडऩाजनादेशकाअपमानहै,जोपार्टीकोऔरक्षतिपहुंचाएगा।सपाकोयदिसफलहोनाहैतोउसेअपनावैचारिकआधार,दलीयसंगठनऔरसामूहिकनेतृत्वसशक्तकरनाहोगातथाअपनीपरंपरागत'मुस्लिम-तुष्टीकरण'और'आपराधिक'छविसेबाहरनिकलनाहोगा।
मायावतीकापरंपरागतमतदाताप्रतिबद्धजरूरथा,लेकिनअबदलितसमझगयाहैकिबहनजीउससेदूरचलीगईहैंऔर'कमलकेफूल'सेउन्हेंसभीफायदेमिलरहेहैं।प्रदेशमेंसुरक्षितसीटोंकेलगभगसभीसांसदऔरविधायकभाजपाकेहैं,जोदलितोंमेंपार्टीकीअच्छीपैठबनाएहुएहैं।कांग्रेसनेप्रियंकाकेतमामप्रयासोंकेबावजूदनिराशकिया।लगताहैपार्टीविचारधारा,संगठनऔरनेतृत्वतीनोंस्तरोंपरदिशाहीनहोगईहैऔरसफलराजनीतिकापहलाककहरा'जनतासेजुड़ाव'भूलगईहै।'सोशलइंजीनियरिंग'कोईखरीफयारबीकीफसलनहीं,जोतीन-चारमहीनेमेंकाटलीजाए,प्रभावीबनानेकेलिएउसे'राजनीतिकफसलचक्र'सेस्थायीरूपसेगूंथनापड़ेगा।एकराष्ट्रीयपार्टीकेलिएयहस्थितिशोचनीयहै।
योगीकोमिलीजीतमेंप्रधानमंत्रीमोदीकाभीबड़ाहाथहै,क्योंकिकरीब11प्रतिशतमतदाताओंनेकेवलमोदीकीवजहसेभाजपाकोवोटदिया।भलेहीशांति-व्यवस्था,महिलासुरक्षा,मुफ्त-राशनऔरकोविड-प्रबंधनपरलोगोंनेमुख्यमंत्रीकीसराहनाकीहो,मगरमहंगाई,बेरोजगारीऔरछुट्टापशुकेमुद्देगंभीरहैं,जिनपरत्वरितकार्रवाईजरूरीहै।भाजपाविधायकोंकीअकर्मण्यता,निष्क्रियताऔरभ्रष्टाचारकीभूखसेभीजनतापरेशानरही।यहयोगीऔरमोदीकीछविकेप्रतिकूलहै।जनतासुरक्षा,शांति-व्यवस्थाऔरविकासमेंव्यवधाननहींचाहतीथी,इसलिएउसने25वर्षोंमेंपहलीबारकिसीसरकारकोदोबारामौकादेकरइतिहासरचाहै।वास्तवमेंडबलइंजनकीसरकारकाजोअसरयूपीमेंदिखा,वहीकाफीकुछगोवा,मणिपुरऔरउत्तराखंडमेंभी।
(लेखकराजनीतिकविश्लेषकएवंसेंटरफारदस्टडीआफसोसायटीएंडपालिटिक्सकेनिदेशकहैं)