नयीदिल्ली,15नवम्बर(भाषा)उच्चतमन्यायालयनेशुक्रवारकोकहाकिदिल्लीसरकारकीसम-विषमयोजनाराष्ट्रीयराजधानीदिल्लीमेंगंभीरप्रदूषणस्तरका‘‘आधाअधूराहल’’हैक्योंकियहप्रदूषणकमकरनेमेंप्रभावीनहींहै।उच्चतमन्यायालयनेयोजनाकेदौरानदीगईछूटपरसवालउठायाजिसमेंदोपहियाऔरतिपहियावाहनोंकीदीगईछूटशामिलहैं।न्यायालयनेदिल्लीसरकारसेसवालकियाकिक्याइससेप्रदूषणकमकरनेमेंमददमिली।न्यायमूर्तिअरुणमिश्राऔरन्यायमूर्तिदीपकगुप्ताकीएकपीठनेकहाकिकेंद्रीयप्रदूषणनियंत्रणबोर्ड(सीपीसीबी)केअनुसारप्रदूषणमेंकारोंकीहिस्सेदारीकरीबतीनप्रतिशतहैऔरसम-विषमयोजनासमस्याकाकोईस्थायीहलनहींहै।पीठनेदिल्लीसरकारकेलिएपेशहुएवरिष्ठअधिवक्तामुकुलरोहतगीसेकहा,‘‘यहसम-विषमयोजनाआधाअधूराहलहै।आपबिनाकिसीछूटकेपूर्णसम-विषमपरआगेबढ़सकतेहैं।’’पीठनेकहा,‘‘हमनेदेखाहैकिसम-विषमयोजनालागूकरनेकेबावजूददिल्लीऔरएनसीआरक्षेत्रमेंप्रदूषणबढ़रहाहैऔरप्रदूषणबेहदगंभीरस्तरपरपहुंचगयाहै।सभीसंबंधितएजेंसियोंद्वाराकठोरकदमउठानेऔरएकदूसरेकेसाथसहयोगकरनेकीजरूरतहैक्योंकियहकोईविरोधात्मकमुकदमानहींहै।’’केंद्रकीओरसेपेशहुएअतिरिक्तसॉलिसिटरजनरलएएनएसनदकर्णीनेपीठसेकहाकिसीपीसीबीकेअध्ययनकेअनुसारसम-विषमयोजनाप्रदूषणस्तरकमकरनेमेंप्रभावीनहींहै।रोहतगीनेइसदलीलकाविरोधकियाऔरकहाकिअध्ययनरिपोर्टोंकेअनुसारसम-विषमयोजनाकेदौरानप्रदूषणस्तरमेंपांचसे15प्रतिशतकीकमीआयीहै।उन्होंनेकहा,‘‘यदिछूटहटादीजाए,तोयह(प्रदूषणस्तर)औरकमहोसकताहै।शहरमेंबड़ीसंख्यामेंदोपहियावाहनहैंऔरयदिहमउन्हेंरोकतेहैं(सम-विषमयोजनाकेदौरान)तो,पूराशहरप्रभावितहोगा।’’उन्होंनेकहाकिइसकेलिएवास्तविकजिम्मेदारपरालीजलायाजानाहै।पीठनेकहाकिवहचिंतितहैक्योंकिजबकोहराहोगा,प्रदूषणकीसमस्याऔरबिगड़सकतीहै।पीठनेकहा,‘‘समस्यायहहैकिहमइसका(प्रदूषण)सामनाप्रतिदिनकररहेहैं।इसेकमकरनेकेलिएहमेंक्याकरनाचाहिए।यदिपरालीजलानाबंदभीहोजाए,जैसेहीकोहराआएगा,वायुगुणवत्ताऔरखराबहोगी।’’जबरोहतगीनेकहाकिसम-विषमयोजनाआजसमाप्तहोजाएगी,पीठनेकहा,‘‘लेकिनप्रदूषणरहेगा।सम-विषमयोजनाकेदिनोंकेदौरानभीप्रदूषणमेंबढोतरीहुई।’’रोहतगीद्वारापिछलेवर्षअक्टूबरकेप्रदूषणआंकड़ेकाउल्लेखकियेजानेपरपीठनेकहाकिप्रदूषणस्तरसम-विषमयोजनाकेबिनाभी‘‘वस्तुत:वहीथा।’’पीठनेकहा,‘‘सवालयहहैकिइससम-विषमसेआपकोक्याहासिलहोरहाहै?’’रोहतगीनेकहाकिकईअन्यकारकथेजैसेमौसमपरिस्थिति,हवाऔरधुंधजोदिल्लीमेंप्रदूषणबढ़ारहेहैं।उन्होंनेकहाकिसम-विषमयोजना‘एन्वायर्नमेंटपॉल्यूशन(प्रिवेंशनएंडकंट्रोल)अथॉरिटीके‘ग्रेडेडरिस्पॉन्सएक्शनप्लान’(जीआरएपी)केतहतअधिकृतहै।पीठनेसीपीसीबीडेटाकाउल्लेखकरतेहुएकहा,‘‘इसे(प्रदूषण)कोसुरक्षितस्तरतकलानेकेलिएक्याकियाजानाचाहिए?सम-विषमइसकाहलनहींहै।’’पीठनेकहाकिदिल्लीसरकारकोराष्ट्रीयराजधानीमेंएकप्रभावीसार्वजनिकपरिवहनप्रणालीमुहैयाकरानीचाहिएजिससेजनताकोइसकाइस्तेमालकरनेकेलिएप्रोत्साहितकियाजासके।पीठनेकहा,‘‘यदिआपवास्तवमेंगंभीरहैं,आपकोदोपहियाऔरतीनपहियाकोरोकनाहोगालेकिनयहकोईहलनहींहोगाजबतकआपकेपासएकप्रभावीसार्वजनिकपरिवहनप्रणालीनहो।पूरेविश्वमें,सम-विषमयोजनामिलानजैसेस्थानोंपरसफलहैक्योंकिकोईछूटनहींहैऔरउनकेपाससार्वजनिकपरिवहनहैजोसम-विषमकेदौरानमुफ्तरहतीहै।’’अदालतमेंउपस्थितरहेसीपीसीबीकेसदस्यसचिवनेपीठसेकहाकिनिर्माणएवंइससेजुडीगतिविधियां,धूल,कचराडालाजानाऔरजलाना,सड़कोंपरधूलदिल्लीमेंप्रदूषणकेअन्यमुख्यकारकहैं।प्रदूषणमामलेमेंशीर्षअदालतकीसहायताकररहीवरिष्ठअधिवक्ताअपराजितासिंहनेकहाकिअदालतकेआदेशकेअनुपालनकेतहतएकनिगरानीसमितिसंबंधितप्राधिकारियोंकेनिर्देशोंकाअनुपालनदेखरहीहै।सिंहनेकहाकिदिल्लीविकासप्राधिकरण(डीडीए),लोकनिर्माणविभाग(पीडब्ल्यूडी)औरउत्तरदिल्लीनगरनिगमशीर्षअदालतकेनिर्देशोंकाअनुपालनसुनिश्वितकरनेमेंपैनलसमितिकेसाथसहयोगनहींकररहेहैं।उन्होंनेकहाकियहइसकेलिएबिल्कुलसहीसमयहैकिजोअधिकारीशीर्षअदालतकेआदेशोंकाअनुपालननहींकररहेहैंउन्हेंपर्यावरणसंरक्षणकानूनकेप्रावधानोंकेतहतअभियोजितकियाजाए।पीठनेकहा,‘‘डीडीए,पीडब्ल्यूडी/सीपीडब्ल्यूडीऔरदिल्लीकेसभीनिगमसहयोगकरेंऔरनिगरानीसमितिकोपूरासहयोगदें,किसीभीगैरअनुपालनकोयहअदालतगंभीरतासेलेगी।’’पीठनेकहा,‘‘यहभीउल्लेखितकियाजाताहैकिवाहनप्रदूषणकीदिल्लीकेकुलप्रदूषणमेंहिस्सेदारी28प्रतिशतहै।इसमेंसेआठप्रतिशतट्रकोंकेद्वारा,एकप्रतिशतट्रैक्टरोंद्वारा,तीनप्रतिशतबसोंद्वारा,तीनप्रतिशतकारोंद्वारा,सातप्रतिशतदोपहियावाहनोंद्वारा,पांचप्रतिशततीनपहियावाहनोंद्वारा,एकप्रतिशतहल्केवाणिज्यिकवाहनोंद्वाराहोताहै।’’उसनेकहा,‘‘उन्होंने(सीपीसीबीसदस्यसचिव)नेकहाहैकिसम-विषमयोजनाकेवलकारोंपरलागूहोतीहै,जिनकीदिल्लीमेंवाहनद्वाराहोनेवालेकुल28प्रतिशतप्रदूषणमेंकेवलतीनप्रतिशतकीहिस्सेदारीहै।’’पीठनेकहाकिसीपीसीबीडेटाकेअनुसारपरालीजलानेसेचारप्रतिशत,उद्योगोंद्वारा30प्रतिशत,आवासीयक्षेत्रद्वाराकेरोसिन,एलपीजीकेरूपमेंकुलप्रदूषणमें10प्रतिशतहिस्सेदारीहै।